Çek ve Bono (Senet) Arasındaki 5 Temel Hukuki Fark: Alacaklarınızı Güvenceye Alın
Çek ve bono (halk arasındaki adıyla senet), ticari hayatta en sık kullanılan ödeme ve teminat araçlarındandır. Her ikisi de Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) düzenlenen “kıymetli evrak” niteliğinde olup, belirli şekil şartlarına tabi, içerdikleri hakkın senede bağlı olduğu ve devir kabiliyetine sahip belgelerdir. Ancak, bu iki belge genellikle birbirine karıştırılsa da, hukuki nitelikleri, fonksiyonları ve özellikle ödenmemeleri durumunda doğurdukları sonuçlar açısından aralarında dağlar kadar fark vardır. Bir alacağınızı çeke mi yoksa bonoya mı bağlamanız gerektiği, bu farkları bilmekten geçer. Bu yazıda, bir tacirin veya alacaklının bilmesi gereken, çek ve bono arasındaki 5 temel hukuki farkı detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
1. Taraflar ve Hukuki İlişki Yapısı: Bu, iki belge arasındaki en temel yapısal farktır.
- Çek (Üç Taraflı İlişki): Çek, üç köşeli bir hukuki ilişkiyi barındırır.
- Keşideci: Çeki düzenleyen ve ödeme emrini veren kişidir (borçlu).
- Muhatap: Çeki ödemekle yükümlü olan kurumdur. TTK’ya göre muhatap sadece bir banka olabilir.
- Lehtar: Çek bedelini tahsil etme hakkına sahip olan kişidir (alacaklı). Çekte, keşideci muhatap bankaya “Lehtara şu kadar para öde” şeklinde bir ödeme emri verir.
- Bono (İki Taraflı İlişki): Bono (veya tam adıyla Emre Muharrer Senet), iki taraflı bir hukuki ilişkiyi ifade eder.
- Düzenleyen (Keşideci): Belirli bir bedeli, belirli bir vadede ödemeyi kayıtsız şartsız taahhüt eden kişidir (borçlu).
- Lehtar: Bono bedelini tahsil etme hakkına sahip olan kişidir (alacaklı). Bonoda, düzenleyen lehtara “Size şu tarihte şu kadar para ödeyeceğim” şeklinde bir ödeme vaadinde bulunur.
2. Fonksiyon: Ödeme Aracı vs. Kredi Aracı: Taraflar arasındaki bu yapısal fark, belgelerin ekonomik fonksiyonlarını da belirler.
- Çek (Ödeme Aracı): Çek, kanunen bir ödeme aracıdır. Tıpkı nakit para gibi, görüldüğünde ödenmesi esastır. Çekin bir kredi veya teminat aracı olarak kullanılması, kanunun ruhuna aykırıdır. Bu nedenle, çekte vade olmaz. Üzerine yazılan ileri tarih, sadece çekin bankaya ibraz edilebileceği en erken tarihi gösterir ve hukuken bir “vade” niteliği taşımaz.
- Bono (Kredi/Teminat Aracı): Bono, doğası gereği bir kredi aracıdır. Belirli bir borcun, gelecekteki bir tarihte (vade) ödeneceğini taahhüt eder. Bu nedenle, bononun en temel unsurlarından biri “vade”dir. Ticari hayatta, mal veya hizmetin bedelinin ileri bir tarihte ödenmesi için kullanılır ve bu yönüyle bir borçlanma ve teminat senedidir.
3. Karşılıksız Çıkmanın Sonuçları: Hukuki ve Cezai Yaptırımlar: Bu, alacaklı açısından en kritik farktır.
- Çek (Cezai Sorumluluk): Çekin, süresi içinde bankaya ibraz edildiğinde karşılığının bulunmaması, sadece bir hukuki sorun değil, aynı zamanda bir suçtur. 5941 sayılı Çek Kanunu’na göre, karşılıksız çeki keşide eden kişi hakkında, alacaklının şikayeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak 1500 güne kadar adli para cezasına hükmedilir. Bu adli para cezası ödenmezse, doğrudan hapse çevrilir. Ayrıca, karşılıksız işlemi yapan kişi hakkında mahkeme tarafından çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağı kararı verilir. Bu cezai yaptırım, çeki alacaklı için daha güçlü bir teminat haline getirir.
- Bono (Sadece Hukuki Sorumluluk): Bononun vadesinde ödenmemesi, bir suç teşkil etmez. Borçlunun herhangi bir cezai sorumluluğu (hapis, adli para cezası vb.) doğmaz. Alacaklının yapabileceği tek şey, borçlu aleyhine icra takibi başlatarak alacağını hukuki yollarla tahsil etmeye çalışmaktır. Bu durum, bonoyu çek karşısında daha zayıf bir teminat haline getirir.
4. Zamanaşımı Süreleri: Kıymetli evrakın takibinde zamanaşımı süreleri hak düşürücü niteliktedir ve dikkatle takip edilmelidir.
- Çek:
- Hamilin (lehtarın), cirantalara (çeki ciro edenlere) ve keşideciye karşı başvuru hakkı, ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.
- Karşılıksız çek suçundan dolayı şikayet hakkı ise, çekin bankaya ibraz edildiği tarihten itibaren bir yıl içinde kullanılmalıdır.
- Bono:
- Hamilin, bonoyu düzenleyene karşı açacağı davalar, vadenin geldiği tarihten itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.
- Hamilin, cirantalara karşı açacağı davalar ise, protesto tarihinden veya senet üzerinde “masrafsız iade” kaydı varsa vadenin bittiği tarihten itibaren bir yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.
5. Muhatap ve Ödeme Yeri:
- Çek: Çekte muhatap daima bir bankadır ve ödeme banka tarafından yapılır. Bu, çekin ödenme olasılığına dair bir güven unsuru oluşturur (bankanın ödemekle yükümlü olduğu yasal karşılık tutarı kadar).
- Bono: Bonoda muhatap yoktur. Ödemeyi doğrudan borçlunun (düzenleyenin) kendisi yapar. Bu nedenle, alacaklının güvencesi, sadece borçlunun ödeme gücü ve niyetidir.
Özetle, çek ve bono arasındaki temel farkları bir tablo ile gösterecek olursak:
| Özellik | Çek | Bono (Emre Muharrer Senet) |
|---|---|---|
| Taraflar | Üç taraflı (Keşideci, Muhatap Banka, Lehtar) | İki taraflı (Düzenleyen, Lehtar) |
| Fonksiyon | Ödeme Aracı | Kredi / Teminat Aracı |
| Vade | Yoktur, görüldüğünde ödenir | Esastır, ileri tarihli olabilir |
| Karşılıksız Kalma | Suçtur (Adli para cezası ve hapis riski var) | Suç değildir (Sadece icra takibi yapılır) |
| Güvence | Daha güçlü (Cezai yaptırım ve banka unsuru) | Daha zayıf (Sadece borçlunun malvarlığı) |
Bir alacaklı için, özellikle tahsilat riskini en aza indirmek istiyorsa, çek almak bonoya göre çok daha avantajlıdır. Karşılıksız çıkması durumunda devreye giren cezai yaptırımlar, borçlu üzerinde önemli bir ödeme baskısı yaratır. Bir borçlu açısından ise, bono daha esnek bir borçlanma aracıdır. Ticari faaliyetlerinizde bu iki kıymetli evrakı kullanırken, hukuki niteliklerini ve sonuçlarını bilerek hareket etmek, gelecekteki olası hukuki uyuşmazlıkları ve hak kayıplarını önlemek için kritik öneme sahiptir.