Boşanma, sadece eşler arasındaki evlilik birliğini sona erdirmekle kalmaz, aynı zamanda müşterek çocukların geleceğiyle ilgili önemli kararların alınmasını da gerektirir. Bu kararların en başında “velayet” gelir. Velayet, ergin olmayan çocuğun (veya kısıtlı ergin çocuğun) bakımı, eğitimi, korunması ve temsili gibi konularda anne ve babaya tanınan hak ve yükümlülüklerin bütünüdür. Evlilik birliği devam ederken velayet anne ve baba tarafından birlikte kullanılır. Ancak boşanma durumunda, mahkeme velayetin hangi ebeveyne verileceğine karar vermek zorundadır. Bu kararda mahkemenin gözettiği tek ve en temel ilke, “çocuğun üstün yararı”dır.
Yasal Çerçeve: Velayet ve Çocuğun Üstün Yararı İlkesi
Velayet, Türk Medeni Kanunu’nun (TMK) 335. ve devamı maddelerinde düzenlenmiştir. Boşanmada velayetin düzenlenmesi ise TMK’nın 182. maddesinde yer alır. Çocuğun üstün yararı ilkesi ise, hem ulusal mevzuatımızda hem de Türkiye’nin taraf olduğu Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme gibi uluslararası sözleşmelerde temel bir prensip olarak kabul edilmiştir.
Türk Medeni Kanunu – Madde 182: Velayetin Düzenlenmesi
Mahkeme boşanma veya ayrılığa karar verirken, olanak bulundukça ana ve babayı dinledikten ve çocuk vesayet altında ise vasinin ve vesayet makamının düşüncesini aldıktan sonra, ana ve babanın haklarını ve çocuk ile olan kişisel ilişkilerini düzenler. Velâyetin kullanılması kendisine verilmeyen eşin çocuk ile kişisel ilişkisinin düzenlenmesinde, çocuğun özellikle sağlık, eğitim ve ahlâk bakımından yararları esas tutulur.
Velayet Kararı Verilirken Dikkate Alınan Kriterler
Hakim, velayetin kime verileceğine karar verirken, ebeveynlerin isteklerinden veya kusur durumlarından ziyade, tamamen çocuğun fiziksel, zihinsel, ruhsal, ahlaki ve sosyal gelişimi için en iyi olanı tespit etmeye çalışır. Bu kapsamda değerlendirilen başlıca kriterler şunlardır:
- Çocuğun Yaşı: Özellikle anne bakım ve şefkatine muhtaç küçük yaştaki (0-3 yaş) çocukların velayetinin, aksi yönde ciddi bir neden olmadıkça anneye verilmesi yönünde bir Yargıtay içtihatı oluşmuştur.
- Çocuğun Görüşü: Yargıtay, idrak çağında olan (genellikle 8 yaş ve üzeri) çocukların velayet konusunda görüşlerinin alınması ve bu görüşe önem verilmesi gerektiğini kabul etmektedir. Çocuğun hangi ebeveynle kalmak istediği, kararı etkileyen önemli bir faktördür.
- Ebeveynlerin Durumu: Ebeveynlerin yaşam tarzları, ahlaki durumları, sağlık durumları, varsa kötü alışkanlıkları, çocuğa sağlayabilecekleri sosyal ve ekonomik imkanlar, çocuğa ayırabilecekleri zaman gibi faktörler değerlendirilir.
- Çocuğun Alışkın Olduğu Ortam: Çocuğun mevcut sosyal çevresi, okulu, arkadaşları ve kardeşleriyle olan ilişkisinin bozulmaması da göz önünde bulundurulur. Kardeşlerin birbirinden ayrılmaması esastır.
- Uzman Raporları: Mahkeme, karar vermeden önce genellikle pedagog, psikolog veya sosyal hizmet uzmanlarından oluşan bir bilirkişi heyetinden rapor alır. Uzmanlar, çocuk ve ebeveynlerle görüşerek çocuğun üstün yararının hangi ebeveyn yanında kalmakla sağlanacağı yönünde bir rapor hazırlarlar.
Velayetin Değiştirilmesi
Boşanma sırasında verilen velayet kararı, nihai ve değişmez bir karar değildir. Velayet kendisine verilen ebeveynin durumunda sonradan önemli bir değişiklik olması (örneğin, başka bir şehre taşınması, yeniden evlenmesi, çocuğun bakımını ihmal etmesi) veya çocuğun menfaatlerinin gerektirmesi halinde, diğer ebeveyn “velayetin değiştirilmesi davası” açarak velayetin kendisine verilmesini talep edebilir.
Ortak Velayet
Türk hukukunda, anlaşmalı boşanmalarda tarafların talep etmesi ve hakimin de çocuğun üstün yararına uygun bulması halinde “ortak velayet” kararı verilmesi de mümkündür. Ortak velayette, boşanma sonrasında da çocuğun hayatıyla ilgili önemli kararlar (okul seçimi, sağlık müdahaleleri vb.) ebeveynler tarafından birlikte alınır.
Velayet, boşanma davalarının en hassas ve önemli konusudur. Mahkemeler, velayet kararını verirken ebeveynlerin çekişmelerinden ziyade, tamamen çocuğun fiziksel, zihinsel ve ruhsal gelişimi için en sağlıklı ortamın hangisi olacağını tespit etmeye odaklanır. “Çocuğun üstün yararı” ilkesi, bu süreçteki tek ve mutlak yol göstericidir. Çocuğun yaşı, görüşü, ebeveynlerin durumu ve uzman raporları, kararı etkileyen temel faktörlerdir. Velayet kararları kesin olmayıp, koşulların değişmesi halinde velayetin değiştirilmesi davası ile yeniden düzenlenebilir. Bu hassas süreçte, çocuğun en az zararla çıkmasını sağlamak ve hukuki süreci doğru yönetmek adına bir aile hukuku avukatından destek almak büyük önem taşır.