Ceza HukukuArama Kararı Nasıl Alınır ve Arama Şartları Nelerdir?

Arama, ceza muhakemesi hukukunda delil elde etmek veya suç failini yakalamak amacıyla başvurulan önemli bir koruma tedbiridir. Ancak, Anayasa ile güvence altına alınan özel hayatın gizliliği, konut dokunulmazlığı ve kişi hürriyeti gibi temel hak ve özgürlükleri doğrudan kısıtladığı için, arama tedbirinin uygulanması sıkı hukuki şartlara ve usullere bağlanmıştır. “Polis evimi veya arabamı arayabilir mi?” sorusu, vatandaşların en çok merak ettiği ve haklarını bilmeleri gereken konulardan biridir. Bu yazımızda, arama kararının nasıl alındığını, hangi şartlarda uygulanabileceğini, arama türlerini, arama sırasında sahip olduğunuz hakları ve hukuka aykırı aramanın sonuçlarını detaylı bir şekilde ele alacağız.

Aramanın Tanımı ve Hukuki Niteliği: Arama, Ceza Muhakemesi Kanunu (CMK) madde 116 ve devamında düzenlenen, bir suçun delillerini bulmak, suç işlediği düşünülen kişiyi yakalamak veya el konulacak eşyayı ele geçirmek amacıyla bir kişinin üzerinde, eşyasında, konutunda, iş yerinde veya diğer kapalı yerlerinde yapılan araştırmadır. Arama, bir “koruma tedbiri” olup, temel amacı maddi gerçeğe ulaşmaktır.

Arama Türleri: Türk hukukunda iki ana arama türü bulunmaktadır:

1. Adli Arama (CMK m. 116 vd.):
   • Amacı: İşlenmiş bir suçun delillerini elde etmek, suç failini yakalamak veya suçla ilgili eşyaya el koymak amacıyla yapılır. Ceza Muhakemesi Kanunu hükümlerine tabidir.
   • Yetkili Makam: Kural olarak hakim kararıyla yapılır. Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde Cumhuriyet savcısı, savcıya ulaşılamıyorsa kolluk amiri yazılı arama emri verebilir.
2. Önleme Araması (Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu m. 9):
   • Amacı: Suç işlenmesini önlemek, kamu düzenini ve güvenliğini sağlamak amacıyla yapılır. Adli aramadan farklı olarak, henüz bir suç işlenmeden, suç işleneceği şüphesiyle yapılır.
   • Yetkili Makam: Mülki amirin (vali, kaymakam) yazılı emriyle yapılır. Ancak, gecikmesinde sakınca bulunan hallerde kolluk amiri de yazılı emir verebilir. Önleme araması, belirli yerlerde (toplantı, gösteri yürüyüşü, umuma açık yerler vb.) ve belirli sürelerle sınırlı olarak yapılabilir.

Bu yazımızda daha çok adli arama üzerinde durulacaktır, zira vatandaşların günlük hayatta karşılaştığı ve hak ihlali riski taşıyan durumlar genellikle adli arama kapsamındadır.

Adli Arama Kararı Verilmesinin Şartları (CMK m. 116-119): Adli arama kararı verilebilmesi için şu şartların birlikte bulunması gerekir:

1. Hakim Kararı: Arama, kural olarak hakim kararıyla yapılır (CMK m. 116/1). Bu, Anayasa’nın 21. maddesinde güvence altına alınan konut dokunulmazlığı hakkının bir gereğidir. Hakim, arama talebini değerlendirirken, aramanın yapılacağı yer, kişi veya eşya ile suç arasındaki bağlantıyı ve aramanın gerekliliğini inceler.

2. Gecikmesinde Sakınca Bulunan Hal: Eğer arama kararının alınması geciktiğinde suç delillerinin yok olma veya değiştirilme riski varsa, yani “gecikmesinde sakınca bulunan hal” varsa, Cumhuriyet savcısı yazılı arama emri verebilir. Cumhuriyet savcısına ulaşılamadığı durumlarda ise kolluk amiri (polis amiri, jandarma komutanı) yazılı arama emri verebilir (CMK m. 119/1). Ancak bu durumda, kolluk amiri tarafından verilen arama emri, yirmi dört saat içinde görevli hakimin onayına sunulur. Hakim, yirmi dört saat içinde kararını vermezse veya onaylamazsa arama kendiliğinden sona erer.

3. Makul Şüphe: Aramanın yapılabilmesi için, aramanın yapılacağı yerde veya kişinin üzerinde suç delillerinin bulunduğuna veya suç failinin saklandığına dair somut olgulara dayanan makul şüphe bulunmalıdır (CMK m. 116). Sadece soyut bir şüphe veya varsayım, arama kararı için yeterli değildir.

Arama Kararının İçeriği: Arama kararında veya emrinde şu hususlar açıkça belirtilmelidir (CMK m. 119/2):

• Aramanın nedeni (hangi suçla ilgili olduğu).
• Aramanın yapılacağı yer, kişi veya eşya.
• Aramanın kapsamı (ne aranacağı).
• Aramanın geçerlilik süresi.

Aramanın Yapılışı ve Usulü (CMK m. 117 vd.):

• Hazır Bulunabilecek Kişiler: Aramanın yapıldığı yerde, arama sırasında o yerin sahibi veya zilyedi veya bunların vekili veya temsilcisi bulunabilir. Ayrıca, avukatın da aramada hazır bulunma hakkı vardır. Konutta yapılan aramalarda, ihtiyar heyetinden veya komşulardan iki kişinin hazır bulunması sağlanır.
• Arama Tutanağı: Arama sonucunda bir tutanak düzenlenir. Bu tutanakta, aramanın nerede, ne zaman, kimler tarafından yapıldığı, arama sırasında bulunan eşyalar, el konulan deliller ve hazır bulunan kişilerin beyanları yer alır. Tutanak, hazır bulunanlar ve arama yapanlar tarafından imzalanır.
• El Konulan Eşyalar: Arama sonucunda suçla ilgili olduğu düşünülen eşyalara el konulabilir. El konulan eşyaların bir listesi yapılarak bir örneği ilgiliye verilir.

Hukuka Aykırı Arama ve Sonuçları: Arama tedbiri, kanunda belirtilen şartlara ve usullere uygun olarak yapılmadığı takdirde “hukuka aykırı arama” niteliği taşır. Hukuka aykırı aramanın en önemli sonucu, bu arama sonucunda elde edilen delillerin mahkemede kullanılamamasıdır. Bu durum, “zehirli ağacın meyvesi teorisi” olarak da bilinir; yani hukuka aykırı yollarla elde edilen deliller, yargılamada geçersizdir (CMK m. 217/2).

Hukuka aykırı arama yapan kamu görevlileri hakkında da disiplin veya ceza soruşturması açılabilir.

Arama Sırasında Haklarınız: Arama sırasında sahip olduğunuz hakları bilmek, hukuka aykırı uygulamaların önüne geçmek için kritik öneme sahiptir:

• Arama Kararını Görme Hakkı: Arama yapan görevlilerden, arama kararını veya yazılı arama emrini göstermelerini talep etme hakkınız vardır. Kararda, aramanın nedeni, yeri ve kapsamı açıkça belirtilmelidir.
• Avukat Bulundurma Hakkı: Aramanın yapıldığı sırada avukatınızın hazır bulunmasını talep etme hakkınız vardır. Avukatınız gelene kadar aramanın başlamasını bekleyebilirsiniz (acil durumlar hariç).
• Arama Tutanağının Bir Örneğini Alma Hakkı: Arama bittikten sonra düzenlenen tutanağın bir örneğini alma hakkınız vardır. Tutanakta, arama sırasında el konulan eşyaların doğru bir şekilde listelendiğinden emin olun.
• İtiraz Hakkı: Aramanın hukuka aykırı olduğunu düşünüyorsanız, bu durumu tutanağa geçirilmesini talep edebilir ve daha sonra itiraz edebilirsiniz.

Konutta Arama: Konut dokunulmazlığı, Anayasa ile özel olarak korunan bir haktır. Bu nedenle, konutta arama yapılması daha sıkı şartlara tabidir. Kural olarak, konutta arama sadece hakim kararıyla yapılabilir. Gecikmesinde sakınca bulunan hallerde savcı veya kolluk amiri emriyle yapılan aramalarda da hakim onayı şartı aranır.

Üst Araması ve Araç Araması: Kişinin üzerinde veya aracında yapılan aramalar da benzer hukuki şartlara tabidir. Özellikle araç aramalarında, trafik kontrolü gibi rutin uygulamalarla adli arama arasındaki farka dikkat etmek gerekir. Trafik kontrolü sırasında yapılan basit bir kontrol, adli arama niteliği taşımazken, suç şüphesiyle yapılan detaylı bir arama adli arama kurallarına tabidir.

Arama tedbiri, ceza muhakemesinin önemli bir parçası olmakla birlikte, bireylerin temel hak ve özgürlüklerini kısıtlayan hassas bir uygulamadır. Bu nedenle, arama kararının alınması ve uygulanması süreçlerinde hukuka uygunluk büyük önem taşır. Vatandaşların, arama sırasında sahip oldukları hakları bilmeleri ve bu hakları kullanmaktan çekinmemeleri, hukuka aykırı uygulamaların önüne geçmek için kritik bir adımdır. Herhangi bir arama durumunda, haklarınızın ihlal edildiğini düşünüyorsanız veya hukuki bir belirsizlik yaşıyorsanız, derhal bir ceza avukatından hukuki destek almanız tavsiye edilir. Hukuki danışmanlık, hak kayıplarını önlemek ve sürecin doğru yönetilmesini sağlamak açısından hayati öneme sahiptir.